Ý thức và tư duy tự sự, thực ra đã có mặt trong đời sống nói chung và
trong văn học nói riêng của người Việt, mà biểu hiện sớm nhất trong văn học có
lẽ là những câu chuyện thần thoại, vừa như là một thể loại văn học, vừa phản ánh
một mô thức tư duy, quan niệm về thế giới. Điều đó có nghĩa là cho đến ngày
nay, tự sự đã tồn tại một thời gian tương đối dài trong đời sống dân tộc. Tuy
nhiên, độ dài của thời gian ở đây không đồng nghĩa với sự phát triển về chất của
tư duy tự sự.
1. Hình như, ngoại trừ
những năm tháng sôi động của giai đoạn nửa đầu của thế kỉ XX, tính đến trước những
năm 1975, thậm chí là 1986, văn học Việt Nam thực sự ít có dấu hiệu của những
cuộc tìm kiếm những con đường mới để chứng minh cho những khát vọng đổi mới văn
học, trong đó có cả đổi mới tư duy tự sự. Hẳn nhiên, ở đây không thể phủ nhận
những biến động lớn lao trong tư duy tự sự bằng cú nhảy của Truyện Kiều như một đỉnh cao, vượt lên các tác phẩm khác trước đó và
cùng thời ở một số phương diện, nhưng về cơ bản vẫn nằm trong phạm trù văn học
trung đại với một mô thức chung, mà biểu hiện dễ nhận ra nhất là motyf cốt truyện.
Trong giai đoạn sôi động đầu thế kỉ XX, đã có những biểu hiện ráo riết đòi đổi
mới tự sự, nhưng những khát vọng ấy đã phải tạm gác lại để văn học thực hiện
nghĩa vụ cao cả hơn: Độc lập Dân tộc và tự do của con người. Có thể chăng,
trong giai đoạn này, Nam Cao vẫn là nhà văn thu được nhiều thành công nhất về mặt
này, nếu xem xét một cách toàn diện và tỉ mỉ những biểu hiện nghệ thuật trong tiểu
thuyết và truyện ngắn của ông.(1)
